Cứu thương là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm và phạm vi của cứu thương

Cứu thương (emergency medical services – EMS) được hiểu là một hệ thống tổ chức chuyên trách cung cấp dịch vụ y tế khẩn cấp tại hiện trường và trong quá trình vận chuyển bệnh nhân đến cơ sở điều trị. Hệ thống này hoạt động theo mô hình phản ứng nhanh, dựa trên các tiêu chuẩn lâm sàng và quy trình điều phối chặt chẽ nhằm giảm thiểu tổn thương, hạn chế tử vong và nâng cao hiệu quả chăm sóc tiền viện. Khái niệm cứu thương bao hàm toàn bộ chuỗi can thiệp từ khi ghi nhận tín hiệu khẩn cấp đến khi bệnh nhân được bàn giao cho tuyến điều trị chuyên sâu, trong đó mỗi yếu tố đều có vai trò quan trọng trong việc duy trì sự ổn định về sinh lý và an toàn của người bệnh.

Phạm vi của cứu thương đi từ xử lý các tình huống cấp cứu phổ biến như tai nạn giao thông, ngưng tim – ngưng thở, đột quỵ, chấn thương nặng, đến các thảm họa quy mô lớn đòi hỏi huy động nguồn lực tập trung. Một hệ thống hiện đại không chỉ dựa trên nhân lực chuyên môn mà còn có sự tham gia của công nghệ định vị, hệ thống liên lạc vô tuyến, phần mềm điều phối, và các mô hình dự báo nhằm tối ưu hóa thời gian đáp ứng. Nhiều quốc gia đã xây dựng bộ tiêu chuẩn thực hành giúp hệ thống EMS vận hành thống nhất và giảm sự biến thiên trong chăm sóc tiền viện.

Cấu phần của một hệ thống cứu thương có thể được tóm lược qua bảng sau, thể hiện các nhóm chức năng cốt lõi:

Thành phần	Mô tả chức năng
Tiếp nhận cuộc gọi khẩn cấp	Ghi nhận thông tin, phân loại mức độ nguy hiểm, kích hoạt đội phản ứng
Đội phản ứng tiền viện	Đánh giá ban đầu, can thiệp cấp cứu, ổn định bệnh nhân tại hiện trường
Phương tiện vận chuyển	Xe cứu thương mặt đất, trực thăng y tế, tàu cứu hộ
Cơ sở tiếp nhận	Phòng cấp cứu, trung tâm chấn thương, đơn vị hồi sức nâng cao

Các tổ chức như CDC và WHO đưa ra mô tả đầy đủ về hệ thống EMS toàn cầu, góp phần định hướng phát triển mạng lưới cứu thương ở nhiều quốc gia.

Thành phần của hệ thống dịch vụ y tế khẩn cấp

Một hệ thống EMS hoàn chỉnh thường bao gồm nhiều khối chức năng phối hợp đồng bộ. Mỗi khối đảm nhiệm một vai trò liên tục trong chuỗi phản ứng, từ khâu tiếp nhận tín hiệu đến lúc kết thúc vận chuyển bệnh nhân. Trung tâm điều phối khẩn cấp là nơi xử lý cuộc gọi, phân loại tình huống và điều động nguồn lực. Đội phản ứng tiền viện bao gồm kỹ thuật viên cấp cứu (EMT) và nhân viên y tế nâng cao (paramedic), được phân công dựa trên mức độ nghiêm trọng của vụ việc. Việc điều phối dựa trên các tiêu chí như thời gian tiếp cận, năng lực phương tiện và tình trạng giao thông khu vực.

Phương tiện vận chuyển cũng là yếu tố cấu thành không thể thiếu. Xe cứu thương mặt đất được trang bị khoang bệnh, hệ thống theo dõi sinh tồn, thiết bị hỗ trợ hô hấp, dụng cụ cố định chấn thương. Trong trường hợp địa hình phức tạp hoặc cần rút ngắn tối đa thời gian tiếp cận, trực thăng cứu hộ (air ambulance) được sử dụng. Bên cạnh đó, các tuyến khu vực ven biển hoặc đảo xa sử dụng thuyền y tế nhằm duy trì khả năng tiếp cận 24/7.

Các thành phần trong hệ thống EMS thường bao gồm:

• Trung tâm tiếp nhận tín hiệu khẩn cấp (dispatch center)
• Đội phản ứng nhanh (rapid response unit)
• Phương tiện chuyên dụng (ambulance, helicopter)
• Trang thiết bị cấp cứu tiêu chuẩn hóa
• Cơ sở y tế tuyến tiếp nhận

Các thành phần này tạo nên cấu trúc liên hoàn, bảo đảm tính nhất quán trong xử trí tiền viện. Quy mô và mức độ trang bị của mỗi hệ thống phụ thuộc vào nguồn lực kinh tế – xã hội, đặc điểm địa lý và chính sách y tế công cộng của từng quốc gia.

Chức năng và nhiệm vụ cơ bản

Chức năng cốt lõi của cứu thương là đánh giá ban đầu, ổn định tình trạng bệnh nhân và thực hiện các can thiệp cấp cứu trước khi chuyển đến cơ sở điều trị chuyên sâu. Nguyên tắc ABC (Airway – Breathing – Circulation) là nền tảng của toàn bộ chiến lược xử trí tiền viện. Việc bảo đảm đường thở thông suốt và hỗ trợ hô hấp – tuần hoàn đúng cách giúp giảm thiểu nguy cơ tổn thương thứ phát, đồng thời duy trì các thông số sinh lý thiết yếu của cơ thể. Trong nhiều trường hợp, nhân viên cứu thương là những người thực hiện can thiệp sống còn đầu tiên, quyết định thời gian “vàng” của bệnh nhân.

Các nhiệm vụ cơ bản trong hoạt động cứu thương thường bao gồm:

1. Đánh giá hiện trường, đảm bảo an toàn
2. Đánh giá nhanh tình trạng bệnh nhân theo chuẩn FAST, GCS hoặc ABCDE
3. Thực hiện can thiệp cấp cứu thích hợp
4. Ổn định sinh hiệu và chuẩn bị vận chuyển
5. Ghi nhận dữ liệu lâm sàng và bàn giao cho bệnh viện

Các nguyên lý hô hấp và tuần hoàn được ứng dụng trong việc xác định nhu cầu oxy và hiệu quả tưới máu. Ví dụ mô tả mức tiêu thụ oxy: $V_{\text{O}_2} = Q \times (C_{a\text{O}_2} - C_{v\text{O}_2})$ giúp nhân viên tiền viện hiểu rõ mối quan hệ giữa cung lượng tim và khả năng sử dụng oxy của mô, từ đó đưa ra biện pháp hỗ trợ tuần hoàn phù hợp. Nhiều hệ thống còn áp dụng giao thức can thiệp nâng cao như kiểm soát đường thở bằng thiết bị chuyên dụng, đánh giá nhịp tim bằng máy AED, sử dụng thuốc cấp cứu theo phác đồ tiêu chuẩn hóa.

Nhân lực trong cứu thương

Nhân lực của hệ thống cứu thương gồm kỹ thuật viên y tế khẩn cấp (EMT), nhân viên y tế nâng cao (paramedic), đội lái xe chuyên trách và nhân viên điều phối. Các vị trí này được đào tạo ở những mức độ chuyên môn khác nhau, bảo đảm khả năng thực hiện từ các can thiệp cơ bản đến nâng cao. EMT tập trung vào xử trí ban đầu, còn paramedic có thể thực hiện kỹ thuật phức tạp như đặt nội khí quản, sử dụng thuốc vận mạch và đánh giá ECG 12 chuyển đạo.

Chương trình đào tạo nhân lực tiền viện thường bao gồm:

• Kỹ thuật kiểm soát đường thở
• Hô hấp nhân tạo và hồi sức tim phổi
• Xử trí chấn thương nâng cao (ATLS, PHTLS)
• Đánh giá thần kinh và tuần hoàn
• Sử dụng thiết bị như AED, monitor, bộ cố định chấn thương

Các chuẩn đào tạo và chứng nhận nghề nghiệp được tham chiếu từ các tổ chức như NHTSA Office of EMS, giúp đảm bảo tính chuẩn hóa và chất lượng của đội ngũ thực thi nhiệm vụ. Năng lực nhân viên quyết định trực tiếp tới hiệu quả sống còn của bệnh nhân, đặc biệt trong bối cảnh những tình huống khẩn cấp phức tạp và mang tính nguy cơ cao.

Phương tiện và trang thiết bị cứu thương

Phương tiện cứu thương là nền tảng vật chất bảo đảm khả năng tiếp cận nhanh và can thiệp hiệu quả trong các tình huống khẩn cấp. Xe cứu thương mặt đất (ground ambulance) được thiết kế như một “phòng cấp cứu di động”, trang bị hệ thống thiết bị hỗ trợ hồi sức, cố định chấn thương và giám sát sinh hiệu. Kiểu bố trí khoang bệnh cho phép nhân viên y tế thao tác trong không gian hạn chế nhưng vẫn đáp ứng yêu cầu vô khuẩn và an toàn. Tùy theo tiêu chuẩn quốc gia, xe cứu thương có thể được phân hạng dựa trên chức năng vận chuyển, khả năng can thiệp nâng cao hoặc mức độ chuyên dụng cho từng nhóm bệnh lý.

Ngoài phương tiện mặt đất, trực thăng cứu hộ (air ambulance) đóng vai trò quan trọng trong những trường hợp cần rút ngắn thời gian vận chuyển hoặc tiếp cận khu vực địa hình khó khăn. Trực thăng được trang bị hệ thống cung cấp oxy, thiết bị đặt nội khí quản, máy khử rung tim và bộ dụng cụ cố định chấn thương chuyên dụng cho không gian hẹp. Một số quốc gia còn triển khai máy bay phản lực y tế (medical jet) cho vận chuyển bệnh nhân nặng giữa các trung tâm chuyên sâu. Việc chọn lựa phương tiện phụ thuộc vào tính chất sự cố, thời gian phản ứng kỳ vọng và cấu hình y tế của từng khu vực.

Danh mục trang thiết bị cơ bản trên phương tiện cứu thương thường bao gồm:

• Hệ thống oxy y tế và dụng cụ hỗ trợ hô hấp (bag-mask, ống nội khí quản)
• Bộ cố định cột sống, nẹp chấn thương, cáng nâng
• Máy khử rung tim tự động (AED) hoặc bán tự động
• Thiết bị theo dõi sinh hiệu: monitor ECG, SpO₂, máy đo huyết áp
• Bộ dụng cụ cấp cứu nâng cao: thuốc vận mạch, thuốc giảm đau, thiết bị truyền dịch

Cấu trúc trang thiết bị có thể được so sánh ngắn gọn qua bảng sau:

Loại phương tiện	Hạng mục trang bị	Mức độ hỗ trợ lâm sàng
Xe cứu thương cơ bản	Oxy, AED, dụng cụ cố định	Cấp cứu cơ bản (BLS)
Xe cứu thương nâng cao	Monitor ECG, thuốc cấp cứu, thiết bị đặt nội khí quản	Cấp cứu nâng cao (ALS)
Trực thăng cứu hộ	Thiết bị hồi sức đầy đủ, không gian tối ưu hóa thao tác	Can thiệp nâng cao + vận chuyển tốc độ cao

Quy trình xử trí bệnh nhân tiền viện

Quy trình xử trí tiền viện được xây dựng nhằm tối ưu hóa tốc độ, độ chính xác và sự nhất quán trong chăm sóc bệnh nhân trước khi nhập viện. Nhân viên cứu thương phải đánh giá nhanh hiện trường để bảo đảm an toàn, sau đó tiếp cận bệnh nhân và tiến hành đánh giá ban đầu theo trình tự ABC hoặc ABCDE. Mô hình đánh giá này giúp xác định các vấn đề đe dọa tính mạng, từ đó ưu tiên can thiệp theo mức độ nguy cấp. Sự nhất quán trong quy trình giúp duy trì chất lượng chăm sóc, đồng thời hỗ trợ công tác bàn giao tại bệnh viện.

Các bước xử trí tiền viện thường bao gồm:

1. Đánh giá an toàn hiện trường và nguy cơ tiềm ẩn
2. Tiếp cận và đánh giá nhanh bệnh nhân theo thang ABC hoặc ABCDE
3. Can thiệp cấp cứu theo chuẩn: đảm bảo đường thở, hỗ trợ hô hấp, kiểm soát tuần hoàn
4. Kiểm soát chấn thương và giảm đau thích hợp
5. Giám sát sinh hiệu liên tục và chuẩn bị vận chuyển
6. Ghi chép thông tin lâm sàng và bàn giao cho bệnh viện

Trong nhiều hệ thống EMS, dữ liệu từ hiện trường được truyền về trung tâm điều phối hoặc bệnh viện thông qua thiết bị điện tử, giúp rút ngắn thời gian chuẩn bị tại khoa cấp cứu. Các giao thức can thiệp như hỗ trợ thông khí, gắn monitor ECG 12 chuyển đạo, hoặc khởi động quy trình cấp cứu đột quỵ cũng được kích hoạt ngay từ hiện trường nhằm giảm “thời gian vàng”. Ở một số nước, nhân viên tiền viện còn có quyền chỉ định xét nghiệm hoặc sử dụng thuốc đặc hiệu trong những tình huống đặc biệt, nâng cao hiệu quả can thiệp trước nhập viện.

Mô hình tổ chức cứu thương tại Việt Nam và quốc tế

Tại Việt Nam, hệ thống cứu thương được tổ chức xoay quanh mạng lưới cấp cứu 115 tại các tỉnh/thành phố. Các trung tâm này tiếp nhận cuộc gọi khẩn cấp, điều phối xe cứu thương và liên kết với các bệnh viện để bảo đảm vận chuyển và bàn giao bệnh nhân hiệu quả. Tuy nhiên, hệ thống còn đối mặt với nhiều hạn chế về nhân lực, trang thiết bị và tốc độ đáp ứng, đặc biệt tại các khu vực có mật độ dân cư cao hoặc vùng sâu vùng xa. Việc nâng cấp công nghệ điều phối và mở rộng đào tạo nhân viên tiền viện đang là xu hướng cần thiết để cải thiện chất lượng.

Trên thế giới, hai mô hình EMS nổi bật là Anglo-American và Franco-German. Mô hình Anglo-American nhấn mạnh vai trò vận chuyển nhanh bệnh nhân đến bệnh viện, với đội ngũ paramedic thực hiện các can thiệp tiền viện nâng cao. Ngược lại, mô hình Franco-German tập trung đưa bác sĩ đến hiện trường, ưu tiên điều trị trực tiếp trước khi vận chuyển. Mỗi mô hình có ưu nhược điểm riêng, được lựa chọn dựa trên nguồn lực y tế, văn hóa chăm sóc sức khỏe và đặc điểm hệ thống bệnh viện của từng quốc gia.

Một số nguồn phân tích mô hình EMS quốc tế, chẳng hạn EMSCulture, cung cấp dữ liệu so sánh về cấu trúc nhân lực, trang thiết bị và hiệu quả đáp ứng, giúp các quốc gia tham khảo và điều chỉnh chiến lược phát triển EMS phù hợp với bối cảnh riêng.

Các nguyên tắc an toàn và đạo đức trong cứu thương

Nguyên tắc an toàn trong cứu thương bao gồm bảo đảm an toàn cho nhân viên, bệnh nhân và người xung quanh tại hiện trường. Nhân viên phải đánh giá rủi ro trước khi tiếp cận, sử dụng trang bị bảo hộ cá nhân, tránh nguy cơ nhiễm khuẩn và tuân thủ quy trình kiểm soát lây nhiễm. Trong nhiều tình huống khẩn cấp, môi trường hiện trường có thể tiềm ẩn nguy cơ như hóa chất, cháy nổ hoặc tai nạn giao thông đang diễn tiến, đòi hỏi nhân viên phải áp dụng các biện pháp phòng hộ chuyên biệt.

Bên cạnh an toàn, yếu tố đạo đức cũng đóng vai trò cốt lõi. Nguyên tắc không gây hại (non-maleficence), tôn trọng quyền riêng tư của bệnh nhân và giữ bí mật thông tin là yêu cầu bắt buộc. Nhân viên tiền viện phải duy trì thái độ chuyên nghiệp, không kỳ thị và không để cảm xúc chi phối quyết định lâm sàng. Quy trình ra quyết định dựa trên bằng chứng và phác đồ chuẩn hóa, nhằm giảm thiểu sai sót trong bối cảnh áp lực thời gian cao.

Danh mục các yêu cầu đạo đức cơ bản có thể tóm tắt như sau:

• Tôn trọng quyền tự chủ của bệnh nhân khi điều kiện cho phép
• Bảo mật thông tin cá nhân và dữ liệu y tế
• Thực hiện can thiệp dựa trên lợi ích tối ưu cho bệnh nhân
• Không phân biệt đối xử trong mọi tình huống cấp cứu

Thách thức và định hướng phát triển hệ thống cứu thương

Hệ thống cứu thương trên thế giới đối diện nhiều thách thức gồm thiếu nhân lực có chuyên môn sâu, hạn chế về trang thiết bị, khó khăn trong điều phối đa ngành và thiếu nguồn lực tài chính. Tại các đô thị lớn, tình trạng kẹt xe làm giảm tốc độ tiếp cận hiện trường, trong khi ở vùng sâu vùng xa, thiếu cơ sở hạ tầng y tế gây chậm trễ trong vận chuyển bệnh nhân. Bên cạnh đó, biến đổi khí hậu và tần suất thảm họa gia tăng cũng đặt ra yêu cầu nâng cao năng lực phản ứng của hệ thống EMS.

Xu hướng phát triển hệ thống cứu thương hiện nay tập trung vào số hóa và ứng dụng công nghệ. Hệ thống định vị GPS, phần mềm tối ưu hóa lộ trình, trí tuệ nhân tạo trong phân loại cuộc gọi khẩn cấp và mô hình điều phối theo thời gian thực giúp nâng cao tốc độ phản ứng. Nhiều quốc gia triển khai mô hình “community responders” – lực lượng phản ứng cộng đồng – nhằm cung cấp can thiệp cực sớm trước khi xe cứu thương đến. Những mô hình này đã chứng minh khả năng giảm đáng kể tỷ lệ tử vong trong ngưng tim ngoài bệnh viện.

Việc tăng cường hợp tác quốc tế, chuẩn hóa đào tạo và mở rộng năng lực chuyên môn tiền viện là hướng đi quan trọng. Sự phối hợp giữa các tổ chức y tế, lực lượng cứu hộ và cơ quan chính quyền cho phép xây dựng hệ thống EMS có tính linh hoạt và bền vững hơn, đáp ứng nhu cầu chăm sóc sức khỏe ngày càng phức tạp của cộng đồng.

Kết luận

Cứu thương là một cấu phần trọng yếu của hệ thống y tế, đảm nhận vai trò phản ứng đầu tiên trong mọi tình huống khẩn cấp. Chất lượng của hệ thống EMS ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng sống còn của bệnh nhân, đặc biệt trong các bệnh lý thời gian nhạy cảm như đột quỵ, nhồi máu cơ tim hoặc chấn thương nặng. Việc phát triển mô hình EMS hiện đại đòi hỏi sự đầu tư vào nhân lực, công nghệ và cơ sở hạ tầng, đồng thời duy trì các nguyên tắc đạo đức và an toàn trong thực hành.

Tài liệu tham khảo

• Centers for Disease Control and Prevention. Emergency Medical Services. Truy cập: https://www.cdc.gov/injury/about/emergency-medical-services.html
• World Health Organization. Emergency care. Truy cập: https://www.who.int/health-topics/emergency-care
• NHTSA Office of EMS. Truy cập: https://www.nhtsa.gov/office-emergency-medical-services
• EMSCulture. Global EMS Systems Resources. Truy cập: https://emsculture.org/